ایران باستان، با تمدنی هزاران ساله، مهد جشنها و آیینهای گوناگونی بوده است که هر کدام فلسفه، معنا و زیبایی خاص خود را داشتند. جشنها در این تمدن بهانهای برای شکرگزاری، برقراری پیوند با طبیعت، و تقویت همبستگی اجتماعی بودند. هر چند بسیاری از این آیینها با گذر زمان و تغییرات فرهنگی به دست فراموشی سپرده شدهاند، اما آشنایی با آنها میتواند به بازشناسی هویت فرهنگی و تاریخی ایران کمک کند. در ادامه، به بررسی 10 جشن فراموششده ایران باستان میپردازیم.
مهرگان
مهرگان یکی از مهمترین و پرشکوهترین جشنهای ایران باستان بود که به افتخار میترا (مهر)، خدای روشنایی و عدالت، برگزار میشد. این جشن در روز مهر از ماه مهر برگزار میشد و معمولاً شش روز به طول میانجامید. مهرگان جشنی برای شکرگزاری از برداشت محصولات کشاورزی بود و مردم در این ایام لباسهای نو میپوشیدند، هدایا ردوبدل میکردند و به نیایش میپرداختند. این جشن همچنین نمادی از پیروزی روشنایی بر تاریکی و نیکی بر پلیدی بود.
تیرگان
تیرگان جشنی زیبا و شاد بود که به ایزد تیر (تیشتریا)، نگهبان باران و کشاورزی، اختصاص داشت. این جشن در تیر روز از تیرماه برگزار میشد و مردم با پاشیدن آب به یکدیگر و اجرای مراسمی نظیر بستن دستبندهای رنگی که به “بند تیرگان” مشهور بود، این روز را گرامی میداشتند. تیرگان همچنین با افسانه آرش کمانگیر پیوند داشت؛ اسطورهای که در آن آرش با پرتاب تیر، مرز ایران و توران را مشخص کرد.
سپندارمذگان
سپندارمذگان جشنی برای گرامیداشت زنان و زمین بود. این جشن که در روز سپندارمذ از ماه اسفند برگزار میشد، نمادی از عشق و احترام به طبیعت و زنان بود. مردان در این روز به زنان هدیه میدادند و زمین نیز به عنوان نماد باروری و زایش مورد تقدیس قرار میگرفت. این جشن شباهتهایی با ولنتاین امروزی دارد، اما با ریشهای عمیقتر در فرهنگ ایرانی.
خوردادگان
خوردادگان جشنی در ستایش ایزد خورداد، فرشته کمال و شادابی بود. این جشن در روز خورداد از ماه خورداد برگزار میشد و مردم به طبیعت میرفتند تا از شادابی و زیبایی آن بهرهمند شوند. نوشیدن آب پاک، چیدن گلهای تازه و نیایش برای سلامتی و فراوانی از مراسم معمول این جشن بود.
آبانگان
آبانگان جشنی برای گرامیداشت آناهیتا، ایزدبانوی آب و باروری، بود. این جشن در روز آبان از ماه آبان برگزار میشد و مردم با رفتن به کنار رودخانهها و چشمهها، نیایش و دعا برای باران و فراوانی انجام میدادند. آبانگان نمادی از پیوند انسان با آب به عنوان منبع زندگی بود.
سده
سده جشنی برای گرامیداشت آتش و روشنایی بود که در چهلوهفتمین روز زمستان برگزار میشد. مردم در این روز آتشی بزرگ روشن میکردند که نمادی از پیروزی بر سرما و تاریکی بود. این جشن همچنین با داستان کشف آتش توسط هوشنگ، پادشاه اسطورهای ایران، ارتباط داشت. سده به عنوان جشنی برای تقویت امید و انسجام اجتماعی شناخته میشد.
بهمنگان
بهمنگان جشنی برای ستایش ایزد بهمن، نماد اندیشه نیک، بود. این جشن در روز بهمن از ماه بهمن برگزار میشد و مردم در این روز از خوردن گوشت پرهیز کرده و به مصرف غذاهای گیاهی میپرداختند. این آیین نشاندهنده احترام به زندگی حیوانات و طبیعت بود و به اخلاق و رفتار نیک تأکید داشت.
فروردگان
فروردگان جشنی برای یادبود ارواح درگذشتگان و احترام به آنها بود. این جشن معمولاً در پایان هر سال برگزار میشد و مردم با روشن کردن چراغ و دعا به استقبال ارواح نیک میرفتند. فروردگان زمانی برای تفکر درباره زندگی و ارتباط با گذشتگان به شمار میآمد و فرصتی برای بازشناسی هویت خانوادگی بود.
دیگان
دیگان جشنی در گرامیداشت خورشید و عدالت بود که در روزهای دی ماه برگزار میشد. مردم در این جشن با برگزاری مراسم مذهبی و گردهماییهای اجتماعی، ارزشهای روشنایی، عدالت و همبستگی را گرامی میداشتند. دیگان از جمله آیینهایی بود که بر اهمیت نور و صداقت در زندگی تأکید داشت.
شهریورگان
شهریورگان جشنی در ستایش ایزد شهریور، نماد حاکمیت نیک و پایداری، بود. این جشن در روز شهریور از ماه شهریور برگزار میشد و به ویژه برای کشاورزان اهمیت داشت. مردم در این روز برای برداشت محصولات پربار دعا میکردند و با برگزاری مراسم شکرگزاری، پیوند خود با طبیعت را تقویت میکردند.
چرا این جشنها فراموش شدند؟
با گذشت زمان و ورود ادیان و فرهنگهای جدید به ایران، بسیاری از این جشنها به تدریج جای خود را به آیینهای تازه دادند. تغییرات سیاسی، اجتماعی و مذهبی، به ویژه پس از ورود اسلام، باعث تغییر در ساختار فرهنگی و کمرنگ شدن این آیینها شد. همچنین تغییرات سبک زندگی و مهاجرتهای گسترده نیز در فراموشی این جشنها نقش داشتند.
اهمیت احیای جشنهای باستانی
احیای جشنهای باستانی میتواند به تقویت هویت ملی و ایجاد پیوند میان نسلهای مختلف کمک کند. برگزاری مراسم ساده و آموزنده درباره این جشنها در مدارس، رسانهها و جامعه میتواند راهی برای زنده نگه داشتن این میراث ارزشمند باشد. بازگشت به این آیینها نه تنها ارزشهای فرهنگی را تقویت میکند، بلکه به حفظ ارتباط انسان با طبیعت و تاریخ نیز کمک خواهد کرد.
نتیجهگیری
جشنهای ایران باستان با عمق فلسفی و تنوع آیینی خود، میراثی گرانبها از خرد و هنر ایرانیان است. این جشنها بازتابی از ارتباط انسان با طبیعت، خدایان، و دیگر انسانها بوده و احیای آنها میتواند پلی باشد برای پیوند میان گذشته و آینده. بازشناسی این آیینها فرصتی است برای شناخت بهتر خویشتن و ارزشهای ملی و فرهنگی.